مقدمه :

هر دورانی ، ویژگی های منحصر به فرد خود را دارد که آن را از دیگر اعصار متمایز می کند. عصر حاضر نیز مشخصه خاص خود را دارد؛ انقلاب اطلاعات[۱] . انقلابی که جهان را به دهکده ای کوچک[۲] بدل ساخته و امکان ورود به دنیای " فرا زمان و فرا مکان  " را میسر می سازد . دنیایی که در آن محدودیت های مکانی و زمانی معنایی ندارند . با پیشرفت فناوری ، چرخه پمپاژ اطلاعات آن قدر با شتاب به حرکت درآمده که کنترل ضرباهنگ آن و تلاش برای محدود کردن محتوای سرریز شده[۳] به آن  کاری بس دشوار و یا ناممکن است . در نتیجه این روند ، گزاره ای به نام جامعه دانش[۴] ایجاد گردیده که به پایگاه های عظیم داده متصل بوده و پاسخگوی اکثر نیازهایی است که زمانی نه چندان دور برای رسیدن به آن ها به زمان و جا به جایی گسترده نیاز بود .

نشانه های پیشرفت فناوری در بسیاری از جوانب زندگی عمومی و خصوصی بروز و نمود یافته که شاید مهم ترین آن ها پدیده های مرتبط با شبکه های اجتماعی باشد که توجه اکثر کاربران اینترنت را به خود جلب کرده است. موضوعی که بیشتر کاربران دنیای آبی[۵] در کشورهای عربی به آن اهتمام دارند ، موضوعات مرتبط با مسائل دینی است . هدف این کاربران از تعامل با شبکه های اجتماعی ، بالا بردن سقف اطلاعات خود با بهره گیری از فضای آزاد است که دنیای دیجیتال در اختیار آنان قرار داده . درست بر خلاف کانال های اطلاعاتی کلاسیک نظیر مدرسه ، مسجد و رسانه های رایج و عرفی .

با نگاهی به موضوعات مذهبی متداول در شبکه های اجتماعی عربی ، متوجه می شویم که مناقشه اهل تسنن و تشیع بیش از هر موضوع دیگری در این فضا جریان دارد . اهمیت این مناقشه به سابقه تاریخی و نقش آن در تشکیل دو گروه گسترده مسلمانان و استمرار نتایج آن بر عرصه های عقیدتی ، سیاسی و اجتماعی اکثریت کشورهای مسلمان باز می گردد . 

مناقشه اهل تسنن  و تشیع از ظرفیت بالایی در عرصه های اجتماعی برخوردار است و بر اندیشه و دیدگاه افرادی که به مباحث اختلافی شیعی - سنی و و معارف تاریخی در دنیای آبی سروکار دارند تأثیر زیادی داشته . 

به باور برخی سیستم های سیاسی و نهادهای مذهبی ، ظرفیت مناقشه میان اهل تسنن و تشیع که در دنیای مجازی به راه افتاده ، خطری برای امنیت روحی و اعتقادات مذهبی مردم به ویژه قشر جوان محسوب می شود که بیشترین جمعیت جوامع عربی و اسلامی را تشکیل می دهند . طبق  دیدگاه این سیستم ها و نهادها باید راهکارهایی برای مقابله با چرخه در حال گسترش مناقشه میان اهل تسنن و تشیع ایجاد کرد ، چرا که این روند باورها و مسلمات مذهبی رایج مردم را به چالش کشانده و پیامدهای آن می تواند ابعاد استراتژیک کشورهایی با مشروعیت دینی یک سویه را تحت الشعاع خود قرار دهد. و یا به کشورهایی با تنوع طوایفی و قبایلی کشیده شود که احتمال تحریک فضای آرام و بدون تلاطم جامعه شان به واسطه مناقشات بی ضابطه در رسانه های اجتماعی را منتفی می دانند .

دنبال کردن و کنکاش مناقشات مذهبی در شبکه های اجتماعی عمدتاً بر عهده علمایی است که جزء بدنه نهادهای رسمی بوده و یا به صورت شخصی این کار را برعهده می گیرند .  آن ها باید مناقشات مذهبی و به ویژه مناقشات میان اهل تسنن و تشیع را به سمت و سوی مبانی گفتمان دینی کلاسیک رهنمون سازند . وظیفه موکول شده به علما از چندین  جهت دارای اهمیت است که به تعدادی از آن ها اشاره می شود : میراث مکتوب تاریخ اسلام که علما را وارثان پیامبر و مسئول تبیین احکام دین و برطرف کننده شبهات ایجاد شده در دوران مختلف معرفی کرده . در این برهه از زمان ، هیچ موضوعی به اندازه پرسش و پاسخ های دینی در شبکه های اجتماعی دارای اهمیت نیست . شبکه هایی  که با روش های مختلف ارتباطی و ابزارهای تبادل اطلاعات بر افکار و دیدگاه های کاربران عرب خود و به ویژه در موضوع مناقشات میان اهل تسنن و تشیع تأثیر گذارده اند . این شرایط ما را به سمت این پرسش هدایت می کند که نحوه کنش علمای دین در برخورد با مناقشات سنی – شیعی در شبکه های اجتماعی چگونه باید باشد ؟ همچنین این که آن ها باید چه اولویت هایی را در سطوح جمعی و فردی مورد توجه داشته و چه رویکردی را در گفتمان خود به کار گیرند؟ ودیگر این که تأثیر این رویکردها در صورت بندی نظرات و دیدگاه های اهل تسنن و تشیع نسبت به یکدیگر چگونه خواهد بود ؟

محور اول : انگیزه مناقشات سنی - شیعی در شبکه های اجتماعی

یک –ثقل تاریخی و حساسیت سیاسی

ریشه اختلاف میان اهل سنت و تشیع در تاریخ اسلامی آن قدر دامنه دار است که به راحتی نمی توان تمامی جوانب آن را برشمرد . تنها می توان به لحظه سرنوشت سازی اشاره کرد که این اختلاف واقعی میان شیعیان و اهل تسنن بروز پیدا کرده؛ لحظه کشته شدن عثمان بن عفان سومین خلفه راشدین که نقطه ای محوری در تاریخ اسلام را شکل می دهد . پس از کشته شدن عثمان ، میان علی بن ابیطالب و معاویه بن ابی سفیان بر سر تقدم بیعت با امام و یا قصاص قاتلین عثمان اختلاف به وجود می آید . علی (ع) بیعت را بر قصاص مقدم دانسته و معاویه قصاص قاتلین عثمان را در اولویت می داند . این اختلاف نظر با عبور از چارچوب خود به منازعاتی انجامیده که در نتیجه آن  خون انسان های بی شماری ریخته شده است .

این شکاف با کشته شدن علی بن ابیطالب و رسیدن معاویه به خلافت بیش از پیش شد و با اقدام معاویه برای انتصاب  فرزند خود یزید به عنوان خلیفه ، اوضاع وخیم تر از قبل گردید . حسین بن علی مصمم می گردد که برای اصلاح امت جد خود دست به قیام زند ( بر اساس روایات شیعی ) . حسین به دست سپاهیان یزید در کربلاء کشته می شود و این زخم برای همیشه در تاریخ عربی – اسلامی برجای مانده و تا به امروز مرهمی نیافته است .

با هشدار علمای هر دو مذهب تسنن و تشیع به پیروان مذاهب خود مبنی بر رویگردانی از عقاید تباه و اعمال عبادی گمراه کننده مذهب دیگری، رفتار هر یک از پیروان این مذاهب با خصیصه های گوناگون و افکار  متنوع در گذر زمان شکل گرفته اند .

رویکرد روحانیون و علمای دینی به گونه ای بوده که از حیطه هنجارهای اسلام خارج شده و هر کدام مذهب دیگری را به بدترین الفاظ مورد خطاب قرار داده اند . علمای اهل سنت ، شیعیان را دست پرورده یهود[۶] می دانند . برخی علمای شیعه هم روایاتی از این دست در کتب خود آورده اند که شیعه و سنی هر دو وارد جهنم می شوند ، اما اهل سنت سوزانده شده و شیعیان به سلامت از آن خارج می گردند [۷]. بدین ترتیب علمای هر دو مذهب با استناد به چنین روایاتی ، به تطبیق احکام برای هر دو مذهب پرداخته اند .

علیرغم برخی تلاش و اقدامات تاریخی برای عبور از این اختلافات و زدودن تمامی خصومت ها میان پیروان این دو مذهب همانند اجلاس اهل سنت و تشیع برای مقابله با یهودیان در بغداد به سال ۴۳۷ هجری ، این اجلاس بیش از دو سال دوام نیاورد و  پس از آن فتنه ای به مراتب شدید تر رخ داد که گروه بی شماری در آن کشته شدند [۸].

اختلاف شیعه و سنی در دوران معاصر با ابعاد استراتژیک و سیاسی متعددی همراه گردیده به طوری که بسیاری از دستگاه های حاکمه در کشورهای مسلمان از این اختلاف بهره می برند . این بهره برداری با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و شکل گیری نظام مبتنی بر نظریه ولایت فقیه که به فقیه جامع الشرایط[۹] نیابت عام داده تا در زمان غیبت امام معصوم هدایت امت اسلامی و تدبیر کلیه شؤونات و اموراتی که امام نسبت به آن ها ولایت دارد را برعهده گیرد به اوج  خود رسیده است . در چنین شرایطی نوعی صف آرایی فرقه ای در کشورهای اسلامی شاخص ظهور کرده که روند آن بسته به سیاق و دوره های گذار منطقه ای با شدت و ضعف همراه بوده است.

دوم – طغیان احساسات و آرامش عقل در مناقشه میان اهل سنت و تشیع در فضای مجازی

حیطه مناقشات اهل تسنن و تشیع که زمانی محدود به حوزه های فقهی و آکادمیک بود، امروز شامل همه کاربرانی می شود که در فضای اینترنت مطالب دینی را دنبال می کنند . تحقیقات مؤسسه صلح بین المللی کارنگی پیرامون مناقشات شیعی و سنی در سایت های ارتباط جمعی نشان می دهد که ما بین ۶۰ تا ۸۰ درصد از کاربران عرب  رسانه های گروهی به مناظره و مناقشه در باب مسائل سیاسی و یا اجتماعی و یا مذهبی در اینترنت می پردازند [۱۰].

انتشار پیام های کینه توزانه و تصاویر خشونت بار از قربانیان کشورهای درگیر جنگ عراق و سوریه ، در بسیاری از موارد به دلیل اعتقادات مذهبی فرقه گرایانه  بوده که این شرایط اوضاع را به شدت پیچیده تر می سازد . در برخی موارد جذب فعالان و چهره های شاخص شبکه های اجتماعی و ترغیب آنان به رفتارهای خشن با هدف انتشار و ترویج این افکار افراطی مؤثر واقع می شود[۱۱] .

بررسی مناقشات سنی – شیعی در سایت های ارتباط جمعی ، مؤید این موضوع است که میزان نفرت افکنی و صف آرایی های فرقه ای در حال افزایش است . با پایش برخی نظرات و  دیدگاه های درج شده از سوی کاربران کشورهای خلیج نسبت به خبر وقوع زلزله های اخیر در کشور ایران ، دریافتیم که نظراتی با مضامین تمسخر آمیز و ابراز خرسندی از وقوع چنین حوادثی نمود بالایی دارند. همچنین دیدگاه هایی وجود داشته  که وقوع زلزله را انتقام الهی از گمراهی و ضلالت شیعیان در پیروی از این مذهب باطل[۱۲] دانسته اند . 

در جستو برای یافتن سایت های اجتماعی با محتوای مناقشات شیعی و سنی ، به سایت هایی برخوردیم که رفتارهای تحریک آمیز[۱۳] را دنبال می کردند . این سایت ها مملو از نظرات و دیدگاه های هستند که در تحریک احساسات مخالفین و تمسخر اعتقادات آنان نوشته اند .

اما در مقابل ،دنیای آبی  درب هایی را در برابر کاربران مناقشات شیعی و سنی گشوده که با طرح مشترکاتی که به ایجاد فضای تسامح و هم زیستی مشترک می انجامد به دنبال کاستن از شدت درگیری هستند[۱۴] .

صفحاتی نیز وجود دارند که اگر چه چندان به دنبال مباحث تحریک آمیز نمی گردند ، اما بیان گر نظرات فقهی کلاسیک[۱۵] هستند و با بهره برداری از ابزارهای اینترنتی موجود به دنبال انتشار و تبلیغ این نظرات می گردند.

از سوی دیگر ، صفحاتی در سایت های اجتماعی وجود دارند که با دیدگاه های رسمی کشورهای مسلمان در تضاد و تعارض قرار دارند . صفحه ای در فیسبوک با عنوان " اهل تسنن در بند زندان های ایران " که به عنوان فضایی برای بیان دیدگاه های اهل تسنن حاضر در ایران مورد استفاده قرار می گیرد . اعضای این صفحه ، به زغم خودشان به تشریح ظلمی که مقامات ایرانی در زندان به  آن ها کرده اند می پردازند .

صفحات زیادی نیز به شیعیان ساکن در کشورهای عربی با مذهب رسمی تسنن اختصاص دارد . کشوری مانند مراکش که نام آن در بسیاری از صفحات شیعی موجود در فیسبوک وجود دارد . شیعیا مراکش ، از  سایت های اجتماعی به عنوان مجالی برای بیان اعتقادات و آداب و رسوم خود که برگرفته که از مکتب شیعی است می پردازند .  آن ها همچنین به تشریح رنجی می پردازند که به دلیل انتساب به مذهب شیعه متحمل می شوند .

این پدیده موجب گردیده تا صفحاتی شود که به جریان مذهبی مخالف با مذهب غالب در این کشورها اختصاص داشته و مفهوم جدیدی با عنوان " مهاجرت مذهبی " را معرفی کند . این مفهوم به معنای اقدام عده ای در تغییر مذهب رایج آن جامعه و پیروی از مذهب وارداتی دیگر است . به عنوان مثال ، آمارها نشان می دهد که جمعیت شیعه مراکش به ده ها هزار نفر افزایش پیدا کرده و این در حالی است که تا چندی پیش ، پیروان این مذهب تنها چند صد نفر بوده اند که کانون اصلی آن ها نیز عمدتاً در شمال کشور مراکش بوده است[۱۶] .

محور دوم : علمای دین و مناقشات سنی و شیعی در وبگاه های اجتماعی 

یک – علمای دین و سازوکارهای کنترل و هدایت

با نفوذ گسترده رسانه های ارتباط جمعی در زندگی انسان ها و تبادل اطلاعات و بروز کشمکش های کلامی و ارائه نظریات متفاوت که در تعارض و یا هم سویی با هنجارهای سنتی و اعتقادات مذهبی  قرار دارند ،  ایجاد سازوکار هایی برای کنترل و هدایت مناقشات مذهبی در دنیای آبی توسط نهادهای رسمی و غیر رسمی در قالب مجالس مذهبی و علمای برجسته به یک ضرورت تبدیل گردید .

نگاه نهادهای سنتی این گونه است که وبگاه های ارتباط جمعی ، خطری برای امنیت روانی و روحی جوامع مسلمان تلقی می گردند . چرا که حجم عظیمی از دیدگاه های مذهبی بی قاعده ( به تعبیر این نهادها ) می تواند عامه مسلمانان را  فریفته و آنان را از اعتقادات راستین منحرف سازد  . در برخی از کشورهای اسلامی ، برنامه ها و راهبردهایی برای کنترل و مدیریت مناقشات مذهبی موجود در سایت های اجتماعی تدوین گردیده است. در کشور عربستان سعودی ، مجمع علمای  بلند پایه نسبت به هنجار شکنی رسانه ها و سایت های ارتباط جمعی در قبال کتاب و سنت هشدار داده اند. این مجمع در بیانیه خود آورده است : " مجمع علمای استان طائف در سال ۲۰۱۴ به تشریح شمار زیادی از تخلفات شرعی پرداخته  که در مخالفت با خداوند و پیامبر مکرم اسلام صلوات الله علیه  بوده و به هیچ عنوان مورد پذیرش مسلمانان نیست.[۱۷] "

قوانین استفاده از شبکه های اجتماعی در اسلام[۱۸]  عنوان همایشی است که جایزه جهانی سنت نبوی و پژوهش های اسلامی نایف بن عبدالعزیز آل سعود با همکاری دانشگاه اسلامی همایشی در روزهای ۲۲ الی ۲۳/۱۱/۲۰۱۶  برگزار کرده . برپا کنندگان این همایش در جریان آن به تشریح دیدگاه های شرع در استفاده از شبکه های اجتماعی و قوانین آن پرداخته اند .

به همین منوال ، کشور مراکش نیز کنترل و پایش محتویات اطلاعاتی رد و بدل شده در سایت های اجتماعی با موضوعات مذهبی را در دستور کار قرار داده اند . بر این اساس ، نمایندگان اوقاف و شوراهای علمی موجود در کشور مراکش ، به دستور وزارت اوقاف این کشور ، آمار ائمه و خطبا و مبلغینی که در صفحات اجتماعی فیسبوک ، توییتر ، اینستاگرم و گوگل پلاس[۱۹] عضو هستند را ثبت کرده اند . ثبت این آمار با واکنش های گسترده ای به ویژه در وبگاه های اجتماعی همراه بوده است . اکثر کاربران در دیدگاه های خود نسبت به این اقدام ابراز تعجب کرده و هدف از انجام این کار را زیر سؤال برده اند . این موضوع باعث شده تا وزارت اوقاف و امور اسلامی کشور مراکش بیانیه ای[۲۰] صادر کرده و در آن به تشریح اهداف خود از این اقدام بپردازد . در متن این بیانیه آمده است که مأموریت مبلغان و وعاظ ارتباط با مردم بوده و هست . فناوری ارتباطات جمعی ، چنان چه در خدمت تبلیغ باشد ، نعمت بزرگی به شمار می آیدد. در این بیانیه همچنین آمده است که آثار مکتوب مذهبی مورد بررسی و نظارت قرار گرفته و در صورت عدم رعایت ضوابط و قوانین مندرج در بیانیه ، نهاد علمی ذی صلاح ، موارد دارای ایراد را به نویسنده اثر منتقل خواهد کرد [۲۱]".

دوم : علماء و جهان آبی  در کشاکش گفتمان تقریب و تفرقه

تحقیق و  بررسی در موضوع ورود علمای دین به مناقشات سنی و شیعی در فیسبوک نشان می دهد که گفتمان این علماء را می توان به دو شاخه تقسیم کرد ؛ اول گرایشات تفرقه آمیز  با مضامین نفرت پراکنی که با هدف دامن زدن به اختلافات مذهبی و فرقه ای منتشر می گردد . دوم ، گرایشات تقریبی مبتنی بر مفاهیم عقلانیت و روشن گری که هدف شان عبور از اختلافات و توجه به مشترکات مذهبی و انسانی است . در ادامه ابتدا به گفتمان تفرقه آمیز پرداخته می شود .

الف – گفتمان تفرقه آمیز :

۱—از طرف گروه شیعه : یاسر الحبیب

یاسر الحبیب ، روحانی شیعه کویتی است که با تولیدات رسانه ای بر علیه مذهب اهل تسنن در سال ها اخیر به شهرت رسیده . عمده  سخنان او در سب و لعن شخصیت هایی نظیر ابوبکر ، عمر و عایشه و حفصه دختران آن دو شخصیت اسلامی است . الحبیب به دلیل تحریک شیعیان علیه اهل تسنن و شخصیت های شاخص این مذهب ، توسط دولت کویت سلب تابعیت شد[۲۲] . او در رسانه های اجتماعی و یا حساب های شخصی[۲۳] و  شبکه ماهواره ای فدک[۲۴] که خودش راه اندازی نموده ، جنجال زیادی به راه انداخته است . الحبیب در برنامه های خود میزان تنفرش را آشکار کرده و با شکافتن زخم های تاریخی به روشی ناپسند به شدت به اختلافات و شکاف میان اهل تسنن و تشیع دامن زده . جنجال پیرامون یاسر الحبیب تنها محدود به مجامع اهل سنت که مخاطب افکار و صحبت های او هستند نیست . بلکه این جنجال به محافل شیعی نیز سرایت کرده و بسیاری از علمای شیعه که دیدگاه های الحبیب را خارج از چارچوب هنجارهای رفتاری خودمی دانند به نقد از او پرداخته اند . الحبیب با انتقاد از نظام ولایت فقیه ، افرادی که مبلغ این نوع ولایت هستند را فتنه زده و خارج از مکتب اهل بیت می داند . این سخنان الجبیب با واکنش های منفی زیادی در بین شیعیان رو به رو گردیده است. یاسر حبیب با بی احترامی به شخصیت های برجسته و سخره گرفتن مبانی ، از نزاع و سر شاخ شدن با همه ابایی ندارد که این موضوع وی را به یکی از اصلی ترین و مؤثر ترین شخصیت های تفرقه بر انگیز میان اهل تسنن و تشیع در رسانه های اجتماعی بدل کرده است.

۲- از طرف گروه اهل تسنن : عدنان العرعور

عدنان العرعور یکی از علمای سنی است که در مناظرات خود انتقادات تندی را به شیعیان روا می دارد . او از جمله شخصیت های سوری است که تعداد دنبال کنندگان او در رسانه های ارتباط جمعی[۲۵] به مراتب بیشتر از چهره های برجسته سیاسی ، هنری و ورزشی است . این موضوع او را به یکی از افراد مؤثر در رسانه های ارتباط جمعی و به ویژه در مبحث مناقشات اهل تسنن و تشیع تبدیل نموده . شهرت عدنان العرعور پس از حوادث سوریه در سال ۲۰۱۱ بالا گرفت . عرعور از جمله افرادی است که به شدت از انقلاب مردم در سوریه دفاع کرده و به تعبیر خودش آن را جنگ مقدس بر علیه ظلم دولت کافر علوی دانسته . او همچنین یکی از شخصیت های تأثیر گذار و الهام بخش برای گروه های ستیزه جوی حاضر در کشور سوریه بوده است . عرعور در سلسله برنامه های تلویزیونی حضور پیدا کرده و با لحن تعصب گرایانه  ستیزه جویان سنی را تحریک و به مبارزه فرا خوانده . علیرغم توجه عدنان عرعور  به حوادث سوریه ، ستاره محبوبیت او در آسمان مناقشات سنی – شیعی افول نکرد و او یکی از مهم ترین شخصیت های حاضر در این عرصه باقی مانده است. اظهارات العرعور ، موجب واکنش های تند و به دور از ملاحظات رفتاری[۲۶] دنبال کنندگان شیعه  در صفحات اجتماعی او شده است. بیان تمسخر آمیز العرعور نسبت به مبانی شیعی به بهانه یاری رساندن اهل سنت، او را به یکی از بارز ترین شخصیت های گفتمان تفرقه افکن از سوی پیروان مذهب اهل تسنن بدل کرده است .

الف – گفتمان تقریب

۱- از طرف گروه شیعه : یاسر العوده

یاسر العوده یکی از علمای شیعه اهل لبنان است که به سخنرانی بر ضد خرافه در مذاهب تشیع و تسنن[۲۷] در دین اسلام شهره است . او هم راستا با روحیه میانه روی استادش سید محمد حسین فضل الله  حرکت می کند. العوده در سخنان و تألیفات خود ، برای صحابه و زنان پیامبر طلب رضای الهی کرده و این موضوع او را در معرض انتقادات تند و گزنده روحانیون شیعه قرار داده. تلاش العوده برای ایجاد فضای بازتر برای مناظرات و گفتگوهای خرد گرایانه  و حذف خرافه های متعارض با عقلانیت با انتقاد  همراه بوده است .

یاسر العوده یکی از بارزترین علمای شیعه است که نامش در سایت های اجتماعی[۲۸] به عنوان یک شخصیت میانه رو و اعتدال گرا و پناه کسانی که به دنبال نزدیکی دیدگاه ها و رفع اختلافات تفرقه انگیز هستند یاد شده . گرایشات کلامی یاسر العوده در کلیپ های منتشر شده از  او کاملاً آشکار است . دنبال کنندگان العوده در سایت های ارتباط جمعی به دو دسته تقسیم می شوند . گروهی که سخنان او را تأیید کرده و در راستای پر کردن شکاف و اختلاف می دانند و گروه دیگری از شیعیان که گفتمان تقریب او را فاقد مبانی و اصول دانسته که این نگاه تا جایی پیش رفته که او را تهدید به قتل کرده اند .

علیرغم این اختلافات فکری پیرامون یاسر العوده ، با این همه نقطه نظرات او از جمله مهم ترین گفتمان هایی است که در راستای تحکیم پیوندهای اخوت میان اهل تشیع و تسنن مطرح شده که خدا، پیامبر و کتاب واحد دارند .

۲- از طرف گروه اهل تسنن : عدنان ابراهیم    

عدنان ابراهیم از جمله اندیشمندان مسلمان فلسطینی و یکی از مشهورترین خطبای مسلمان در اروپا است[۲۹] . ابراهیم از جمله چهره هایی است که منادی عقلانیت و روشن گری در چارچوب مبانی کلی اسلام و به ویژه مذهب تسنن به شمار می رود . او همواره در سخنرانی های خود به ضرورت ایجاد یک گفتمان دینی عقل گرا و تحول معرفت شناختی و علمی تأکید داشته و این ضرورت را مبتنی بر عدم تعارض اصولی میان دین اسلام و عقلانیت و خاستگاه های آن دانسته است .

شبکه های اجتماعی[۳۰] در انتشار اسم عدنان ابراهیم به عنوان یک متفکر مسلمان نقش داشته اند . متفکری که الهام بخش جوانان مسلمانی بوده که گفتمان دینی کلاسیک را برای آرمان ها و پرسش های خود چندان کافی نمی دانند و گفتمان عدنان ابراهیم را پاسخگوی سؤالات و اندیشه های خود می پندارند .

اختلاف رویکرد عدنان ابراهیم با گفتمان دینی رایج ، در مسأله مناقشه میان اهل تسنن و تشیع است . او معتقد است که گفتگو و مناظره میان پیروان مذاهب سنت و تشیع بهترین شیوه برای امت اسلام است . او در اکثر خطبه های خود خواستار رفع تعصب دینی شیوخ و جریانات متحجر گردیده که با مبانی دین اسلام در تعارض هستند . گفتمان تقریب او با نقد تند و گزنده شیوخ بزرگ اهل سنت همراه بوده تا جایی که او را متهم به بی دینی و گرایشات شیعی[۳۱] کرده اند . اما این انتقادات تأثیری در گسترش سخنرانی ها و مباحث او در بین محافل اسلامی نداشته . بازخورد گسترده نسبت به نوشته ها و فیلم های او در سایت های اجتماعی دلیلی است آشکار بر این موضوع . اگر چه نظرات مخالف با دیدگاه های عدنان ابراهیم که خواهان توقف آن هستند نیز در این میان کم نیستند ، اما به هر حال عدنان ابراهیم یکی از منادیان توانمند گفتمان تقریب میان اهل سنت و تشیع است که مسلمانان را به انسجام و وحدت فرا می خواند .

   حسن ختام :

در آخر پس از بررسی های صورت گرفته پیرامون موضوع مناقشه میان اهل تسنن و تشیع در سایت های اجتماعی و بدون جانبداری نسبت به هیچ از اسامی که صرفاً به عنوان نمونه مطرح گردیدند ، هم صدا با نوای صلحی می شویم که منادی وحدت و انسجام میان امت اسلام بوده و تلاش می کند با گسترش فضای عقلانیت و خرد ورزی در مناقشات، بدون عبور از حقوق دیگران ، اختلاف و تمایز را به رسمیت  بشناسد . ما همچنین به دنبال صدای صلح و تقریبی هستیم که از دو بعد می توان آن را عملی کرد ؛ بعد ترکیبی و بعد تدریجی . مقصود از ترکیبی ، رویکرد یکپارچه ای است که مجموعه ای از عناصر را در بر می گیرد . این رویکرد نیازمند اراده سیاسی حکومت های شیعی و سنی برای عبور از اختلافات و تمسک به اصول واحد مانند خداوند ، پیامبر خاتم و قرآن به عنوان کتاب آسمانی است . همچنین باید این اراده سیاسی را در عرصه هایی نظیر آموزش به منصه ظهور رساند . به عنوان مثال شیوه های تربیتی را در بین دانش پژوهان به اجرا درآورد  که در این شیوه ها پذیرش و تعامل درست با طرف مقابل به رسمیت شناخته می شود . علاوه بر این فضاهای گفتمانی همانند رسانه های رسمی ، مساجد و دروس دینی ، حوزه هایی هستند که باید از لحن تخطئه کننده کلاسیک عاری شوند . باید این را نیز در نظر داشت که در فضایی که نفرت پراکنی به جو حاکم بدل گردیده ، حمایت از صداهای مثبت و همراهی کننده امری ضروری است .

  با توجه به تشنج سیاسی منطقه عربی  که ناشی از جناح بندی های مذهبی و فرقه ای است ، تحقق بعد ترکیبی موضوعی دشوار به نظر می رسد. به همین دلیل ما رویکرد تدریجی را هر چند در ابعاد ضعیف ترجیح می دهیم . کافی است که خواننده و یا شنونده این نوشتار تحقیقی ، ندای عقلانیت و روشنگری و تأنی اندیشه را به جان بخرد و به سمت اصول مشترک گام بردارد . این حرکت را می شود با ایجاد صفحه و حساب در سایت های اجتماعی اگر چه با مخاطبان اندک  که افراد را به وحدت و پذیرش حق دیگران در برخورداری از نظر مخالف فرا می خوانند ، پیش برد. این حرکت تدریجی با هدایت کاربران فضاهای دیجیتال و یا راه اندازی یک مناظره با توافق اولیه مبنی بر گوش سپردن به ندای عقلانیت و نداشتن ابا از طرح سؤال و اجتناب از لجاجت در برابر اطلاعات صحیح و پاسخ گویی ها آغاز کرد . رویکرد تدریجی می تواند با پیش کشیدن گفتگو با جوانی که علاقمند به مناقشات اهل تسنن و تشیع در شبکه های اجتماعی است آغاز گردد و او را به ضرورت پذیرش ارزش های هم زیستی و ایجاد مصونیت فکری با اتکای به خرد در برابر اقدامات تحریک آمیز گروه های تروریستی متقاعد کرد . گروه هایی که تمام قد با تحریک احساسات مذهبی و تعصبات فرقه ای مشغول جذب جوانان هستند .

خرد ورزی و ارزش های جهان هستی ، دشوار ترین نقطه ای است که انسان معاصرِ گرفتار آمده در چنبره اضطرابات و تنش ها و ناآرامی ها و آشفتگی های این عصر می تواند بدان دست یابد . عصری که هم گام شدن با تحولات شتابان آن و یا درک سمت و سو و سرنوشت آن کاری بس دشوار و صعب الوصول است.

۲۸ بهمن ۱۳۹۸

به قلم  عثمان سیلوم